Theo Angelopoulos

Organizado en colaboración con Donostia Kultura, Filmoteca de la Generalitat Valenciana e Centro Cinematográfico Grego. Os seguintes textos apareceron na revista Nosferatu, no monográfico dedicado a Theo Angelopoulos:

A imaxe símbolo: a poética do cine de Angelopoulos

[...] Falar con parábolas para chegar a explicar o devir do horror humano é o método que define o cine todo de Theo Angelopoulos. Un cine que parte dunha toma de conciencia fronte á crise da realidade e que consolidou, a partir da depuración progresiva dun estilo, unha lúcida visión amarga dos grandes fracasos revolucionarios do século e das decepcións da Historia. Un cine que xurde en medio modernidade, ese tempo que Serge Daney -parafraseando a Jean Marie Straub- definiu como momento da non reconciliación política e estética [...]. Nun século onde o ideal de Historia como progreso foi substituido pola constatación pesimista do eterno retorno e no que os humanos estivemos obrigados a convivir co horror dun fascismo que foi experimentando -e practicando- diferentes formas de xenocidio, non é posible establecer unha reconciliación do artista co visible, dos seres coas cousas, do individuo co mundo.

As parábolas que surcan o cine de Angelopoulos exemplifican a non reconciliación e os seus efectos. Os burgueses de | Kynighi/Os cazadores (1977) nunca poderán reconciliarse coa fantasma da revolución que irrompe nos seus pesadelos, porque eles foron os autores materiais das vexacións morais que conduciron ó asasinato desa revolución cun cadáver que aínda ten o sangue fresco. O vello Spyros, o militante comunista de Taxidi sta Kithira/Viaxe a Citera (1984), obsesionado por atopar o territorio das súas orixes, tampouco pode reconciliarse cos seus antigos compañeiros, nin cos protagonistas do novo presente que o condenaran á desterritorialización. Ninguén quere a revolución e o vello loitador acaba abandonado, xunto á súa muller, nunha misteriosa plataforma mariña lanzada á deriva. A non reconciliación parcelou o territorio físico, destruíu a identidade e provocou unha profunda crise do imaxinario. Mentres o vello Spyros navega á deriva cara ós confíns do horizonte, os refuxiados sen patria de To metorao vima tou pelargou/O paso suspendido da cigüeña (1991) están condenados a existir nun incerto non-territorio de vagóns de trens e chatarra. Un espacio ubicado xunto ás fronteiras da intolerancia que os diferentes governos foron edificando como consecuencia da non reconciliación.

Os personaxes que non están condenados a vivir nunha estática terra de ninguén tampoco poden sentirse a gusto no interior dun espacio protector en crise -a casa, o país, a familia-. Por este motivo abandonarán ós seus para realizar unha errancia -real ou imaxinaria-polos pantanosos territorios dun exilio físico interminable, que acaba convertíndose nun auténtico exilio interior. Mentres tanto, Penélope xa non pode agardar a Ulises porque o tempo acabou agrietando ese cordón umbilical que os unía. «Quería quedarme, pero é preciso que continúe. Sonei que sería a fin da viaxe. Pero é estraño, o meu fin é o meu principio» -afirma ó chegar a Grecia o cineasta exiliado Harvey Keitel en To Vlemma tou Odyssea/A mirada de Ulises (1995)-. O drama do Ulises moderno que atravesa o espacio físico e histórico dos Balcáns estriba na imposibilidade de poder atopar un camiño de regreso a Itaca, porque quizais Itaca xa deixou de existir.

No cine de Angelopoulos, a decepción provoca angustia, pero non conduce ó desencanto. Aínda que Itaca non exista, Ulises debe continuar buscando o camiño de regreso á casa, atravesando as numerosas fronteiras que entorpecen o seu retorno. A non reconciliación só pode superarse a partir da esperanza utópica dunha harmonía e na busca dunha cadencia harmónica encóntrase o gran reto do cineasta. O poder demiúrxico da ficción axúdalle a transcender a realidade, a poetizala, a ritualizar as súas representacións, a coreografiar os desprazamentos das masas e a obsesionarse por buscar o concerto nun universo sen sentido. O reto consiste en transformar o espacio da barbarie en espacio da cultura. Por iso, en To Vlemma tou Odyssea, os habitantes de Sarajevo aproveitan a néboa para recuperar a poesía e os residuos dunha civilización destruída.

Tal como afirma Nöel Herpe nun suxerente artículo, a Angelopoulos «ofrecéuselle a posibilidade de reencontrar, máis alá da súa propia lucidez e mediante a gracia da ficción, esa mirada de neno que reinventa todo o que ve, que dá forma a un caos e que ante a imposibilidade de poder comprender o mundo, acaba organizándoo» [...] Só o poder da imaxinación do cineasta pode chegar a transformar a realidade e convertila nunha imaxe do imaxinario. Todas as películas de Angelopoulos sitúanse nunha incerta fronteira ubicada entre un mundo físico posible e un mundo mental imaxinado. A clave da configuración de dito universo reside na construcción dunha imaxe-símbolo transfiguradora do caos da existencia. Se cadra por iso, os nenos errante de Topio stini omilichi/Paisaxe na néboa (1988), logo de atravesar as fronteiras da non reconciliación, poden chegar a ver esa paisaxe bucólica que a néboa ocultou.

Ángel Quintana, fragmento do artigo publicado en Nosferatu, n° 24, Especial Theo Angelopoulos

A paisaxe en chamas de Theo Angelopoulos (e Tonino Guerra)

Hai unha preocupación cada vez maior na obra de Theo Angelopoulos por dar fe da definitiva liquidación dunha cultura nacida á beira do Mediterráneo oriental que foi sepultada pola barbarie e expoliada polos poderosos veciños do norte e oeste de Europa. Quizais esa necesidade de desentrañar o caos e denuncialo desde un certo rigor narrativo -sen renunciar ós seus solemnes planos-secuencia, os seus maxestuosos travellings nos que cabería falar de relixiosidade nun home excomulgado pola Igrexa Ortodoxa Grega- e o compromiso político reafirmado ante unha realidade devastadora, provocaron o encontro de Angelopoulos co guionista Tonino Guerra. [...] Desde 1984, transcorreron trece anos e cinco filmes nos que a cámara solidaria de Theo Angelopoulos se fundiu coa letra emocionada de Tonino Guerra.

Un excombatiente da guerra civil (1946-49) volve a Grecia tras trinta e dous anos de exilio na Unión Soviética. As súas ideas comunistas son unha rémora que produce hastio e vergoña entre os seus antigos aliados e os seus respectables inimigos. Ninguén quere buscar no pasado a razón dos miserables lodos da abundancia capaces de desactivar calquera militancia inasequible ó desalento. Taxidi sta Kithira/Viaxe a Citera (1984) está plantexado como un regreso ó paraíso ..., pero Angelopoulos e Tonino Guerra certificannos que o templo de Afrodita desapareceu hai moito tempo. É máis: o rastrexo da súa pista -a recuperación dos valores que poderían cambiar o mundo- é un empeño que está tan devaluado [...] como os mitos gregos [...]. O pasado, pois, non existe. O Melissokomos/O apicultor (1986) [...] reafirmaba a morte dese pasado irrecuperable na viaxe de regreso a súa illa natal dun home derrotado nas súas aspiracións políticas e decidido a construír un mundo interior -a única paisaxe allea ás invasións- entre as abellas e as frores [...]. Nin a Theo Angelopoulos nin a Tonino Guerra Iles importa moito en Topio stin omichli/Paisaxe na néboa (1988) o marco referencial do que fuxen os dous irmáns. Xa non se trata de loitar por unha estructura política que faga prevalecer a xustiza, senón de conecer a un pai ideal que poña, literalmente, en contacto con Deus Pai ós dous nenos gregos. E como nunca o viron, nada mellor que unha paisaxe na néboa de onde xurden ecos, certidumes de ventura e presuncións de dor e morte. [...]

Despois de Paisaxe na néboa, Theo Angelopoulos viuse desbordado -como nos vimos todos- polos acontecementos que seguiron á caída do muro de Berlín en novembro de 1989. [...] Era demasiada a confusión para que Theo Angelopoulos, ó situar o conflicto de To Météoro vima tou pélargou/O paso suspendido da cigüeña (1991) na fronteira albanogrega, puidese acadar o equilibrio que necesitaba entre a serenidade conceptual que esixe a súa posta en escena e o horror agobiante dunhas imaxes de xente atenazada polo medo e tola por escapar dun inferno albanés que nestes días golpea con renovados brios na conciencia ocidental. Angelopoulos, malia a frustración deste filme, chegara á conclusión de que o muro de Berlín, lonxe de desaparecer, seguía en pé instalado nas fronteiras dos países ricos cos pobres e, o que é aínda máis desolador, entre os verdugos e as súas víctimas, como se comprobou nos Balcáns arrasados polo lume que determinaron a última aventura, a última viaxe que plasmou o director grego [To Vlemma tou Odyssea/A mirada de Ulises, 1995, ...].

Alberto Úbeda-Portugués, fragmentos do texto publicado en Nosferatu, n° 24, Especial Theo Angelopoulos.