Erich Von Stroheim: Unha escritura radical no Hollywood dos anos vinte

O ciclo que o C.G.A.I. adica a Erich von Stroheim (1885-1957), cineasta e actor, constitúe unha ocasión excepcional para achegarnos á (fundamental) obra cinematográfica e á (lexendaria) vida dun dos máis relevantes autores que deparou a historia do cine.

Nacido en Viena e fillo dunha acomodada familia xudea - o seu pai era propietario dunha fábrica de sombreiros na capital imperial-, a infancia e xuventude de Erich Oswald Stroheim debe ser pacentemente rastreada por historiadores como Denis Marion, Kevin Brownlow ou -máis recentemente e nun estudio de gran interese- Richard Koszarski, toda vez que o mesmo Stroheim, unha vez desembarcado en Estados Unidos en 1909 por escuras causas non de todo clarexadas, comezaría a demostrar a súa capacidade fabuladora fabricándose a súa propia lenda, ligada a unhas orixes aristócratas (nada menos que fillo dunha baronesa alemana e un conde austríaco), un notable pasado militar e unha posición de privilexio na corte do Imperio Austro-Húngaro.

É así como o agora chamado Erich Oswald Hans Carl María von Stroheim, condecorado coa Cruz de Francisco Xosé e a medalla da Anexión pola súa heroica participación na guerra da anexión de Bosnia-Herzegovina en 1908 -tal e como consta na biografía oficial elaborada en 1970 polo seu vello amigo Thomas Quinn Curtis-, vive os seus primeiros anos en San Francisco e Los Angeles desempeñando os máis variados oficios. A súa obra teatral «In the morning», escrita en 1912 e que chegou ser representada por mor da financiación dunha das súas primeiras conquistas adiñeiradas, é moi reveladora pola abundancia de datos autobiográficos e por constituir un borrador dese personaxe noble, de alma sensible e fatua personalidade, que, en progresiva complexización, o propio Stroheim interpretaría nalgún dos seus films máis relevantes (de Foolish Wives - 1922- a The Wedding March - 1928-) e que lle valería o publicitado alcume de «the man you loved to hate».

En 1914, e onda outros centos de desempregados que deambulaban por Hollywood, Stroheim participa como extra en The Birth of a Nation, de David W. Griffith, con quen xa colabora directamente, como asesor técnico, en Intolerance (1916), sendo visible a súa influenza -segundo conclúen algúns dos historiadores citados- en determinados detalles do decorado e ambientación do episodio contemporáneo do grandioso film griffithiano. A admiración polo pai mítico do modelo narrativo-clásico -»foi o primeiro en incluir beleza e poesía nunha especie de diversión barata e vulgar», diría Stroheim do mestre- é ben palpable na obra stroheimiana, pero a súa verdadeira aprendizaxe antes de debutar trala cámara en 1919 (Blind Husbands, a partir dun guión propio) ten lugar no seo da Mutual, a carón do realizador John Emerson, de quen o seu Old Heidelberg (1915) -primeira versión cinematográfica de «El Príncipe Estudiante», con Stroheim como asesor técnico e actor- influiría notablemente na súa filmografía, tanto pola estructura narrativa como polo tema -recurrente en Stroheim e especialmente no seu ciclo imperial. do irresoluble enfrontamento entre o amor e o deber. Tras Blind Husbands e a abortada e hoxe perdida The Devil's Pass Key (1920) -que supoñen as súas primeiras desaveniencias coa Universal de Carl Laemmle- a rodaxe do seu seguinte film, Foolish Wives (1921), característico melodrama de Stroheim pola súa atmósfera fortemente sexualizada, a súa ambientación nun luxoso Montecarlo - que houbo que construir en California coa meticulosidade que esixía o cineasta- e a presencia do propio director como protagonista, interpretando a un conde ruso que conquista á esposa do embaixador americano, sobrepasa de tal maneira o tempo e o coste previstos inicialmente que enfronta a Stroheim co recón nomeado xefe de estudio da Universal, Irving Thalberg, a quen se voltaría atopar na Metro-Goldwyn-Mayer, moi 6 seu pesar, durante a producción de Greed (1924).

Trala nova decepción que lle supón o ser despedido durante a rodaxe de Merry-Go-Round (1923), primeiro melodrama imperial-vienés na obra do cineasta -malia ser dirixido en boa parte e asinado por Rupert Julian- co que inicia esa persoal ollada, á vez escrutadora e nostálxica, dunha clase social e dunha forma de vida en irremediable deterioro, é precisamente Greed a película sobre a que se cimenta a lenda maldita e a máis destacada estatura da obra filmica de Erich von Stroheim.

A importancia de Stroheim na Historia do Cine vai moito máis alá, como se suporá, do seu papel de gran creador masacrado polo aparato industrial -o hollywoodense, encarnado aqui outra vez na figura de Irving Thalberg, xefe de producción da recén formada MGM- inmisericorde cos disidentes para descobrirse realmente como unha das primeiras escrituras que, traballando na década dos vinte dentro dun cada vez máis codificado Modo de Representación Institucional e malia as súas xa citadas vinculacións con Griffith, amósase progresivamente incapaz de someterse ós límites causales e verosímiles dunha narrativa baseada na transitividade e transparencia do signo. (Os restos conservados de) a súa filmografía testimonia(n), como suxeriron destacados analistas relendo as suxestivas infuicións bazinianas, unha crecente tensión entre a materia (fotográfica) da expresión e a anceiada plenitude do signo clásico. Escorando dita tensión cara a «fealdade e crueldade» do mundo -por utilizar as palabras do propio André Bazin-, a súa escritura adáptase xustamente ó calificativo de naturalista non pola súa maxistral adaptación (de case 9 horas de duración na montaxe orixinal de Stroheim) da novela de Frank Norris -por máis que sexa no que deste film se conserva onde mellor se aprecien algunhas das súas características- senón porque fotografando o tempo e a súa degradación sobre obxectos e personaxes acaba por facer aflorar as pulsións inherentes ó que Gilles Deleuze chamou «o mundo orixinario».

E precisamente ese traballo sobre o tempo, radicalmente diferente ó proposto polo modelo clásico hollywoodense, e que debía partir dunha descrición hiperrealista consubsfancial á escritura stroheimiana, o que se atopa na base desa minuciosa reconstrucción, tachada de excéntrica en ocasións, de ambientes e decorados («...todo o que pora diante dos ollos do público debe ser esa cousa mesma -a cousa real») e dunha concepción da posta en escena - unha das orixes doutra Historia do cine nas marxes do MRI- que pon constantemente de manifesto a complexa dialéctica real fotográfico-narratividade clásica. Así, The Wedding March (1928) e a inconclusa e terminal Queen Kelly (1929), da que foi despedido pola protagonista e productora Gloria Swanson -en ambos casos versións inacabadas da idea orixinal concebida polo cineasta-, son tamén magníficos espoñentes da súa concepción do melodrama. Pero máis alá dos seus desaforados argumentos, que inclúen conflictos tópicos (amor/de-ber, sublimación/depravación..), relacións sexuais próximas ó patolóxico e a presencia dunha imaxinería relixiosa sempre presente en Stroheim, destaca unha montaxe de gran intensidade que combina, en textos de inusitada riqueza, unha pioneira utilización do plano único e a profundidade de campo -ou esa resistencia fotográfica á que nos referíamos, que foi considerada pola historiografía tradicional e a partir dos textos de Bazin a principal aportación da obra de Stroheim, e un uso constante e mesmo simbólico -anque pouco estudado- do primeiro plano, valorado na época como a súa principal herdanza de Grifith, ainda sendo a sia funcion nos textos moi diferente á que desempeñaban nos daquel.

Hello, Sister!, titulada orixinalmente Walking Down Broadway (1932-33), rodada para a Fox e coa que Stroheim pretendia demostrar a súa capacidade para traballar rápida e eficazmente baixo o férreo control dun estudio, converteuse finalmente na súa triste despedida da dirección. Fiel ós seus principios, non puido evitar o dotar ó xa de por si duro argumento de conflictos subxacentes da súa propia colleita, cargados de complexidade psicolóxica e atmósfera sexualizada. Praticamente refeita polo descoñecido Edwin Burke, poucas son as secuencias de Stroheim que se conservan nas copias actuais.

As outras tres películas que compoñen o ciclo son, sen dúbida, excelentes espoñentes da diversidade de papeis que Stroheim-actor interpretaría ata a súa morte en 1957. Tras algúns degradantes traballos en Hollywood, La Grande Illusion (1937, Jean Renoir) ofrécelle a oportunidade de colaborar cun dos seus máis ferventes admiradores e, nalgúns aspectos, auténtico herdeiro do seu estilo. Confiando no seu talento creativo, Renoir permiteu a Stroheim elaborar con liberdade a súa inesquecible interpretación dun comandante Von Rauffenstein fondamente autobiográfico, dando á película unha intensa e moi particular textura emocional. Sen chegar á altura do film de Renoir, ó ano seguinte, en Les Disparus de Saint-Agil, Stroheim volve brillar encarnando a un xeneroso e comprensivo pero despreciado mestre dun internado de rapaces.

A súa derradeira interpretación tivo lugar, de novo, nunha obra mastra: Sunset Boulevard (1950) - a súa segunda cola-boración con Billy Wilder tras Five Graves to Cairo (1943)-, pola que foi nominado ó Oscar da Academia. Xa enfermo e necesitado de continuas sesións de quimioterapia, a súa personaxe de Max von Mayerling, un dos máis grandes directores do cine mudo, sometido na súa vellez ás extravagantes e vexatorias ordes da súa antiga estrela e esposa Norma Desmond (Gloria Swanson), debeu de ser para Stroheim - molesto mesmo por un papel de mordomo que parecía utilizalo só polo seu patético valor iconográfico- unha derradeira e penosa proba. Sen embargo, e como era a súa costume se llo permitían, Erich von Stroheim non se limitaría a actuar, enriquecendo o guión de Wilder coas derradeiras mostras do seu xenio creador.

En Paris, pouco antes de morrer, Erich von Stroheim recibía a Lexión de Honra, a única auténtica medalla que, en vida, habería de recompensar unha das máis anovadoras e modernas escrituras urdidas no Hollywood mudo. Wilder dixolle unha vez que se tiña adiantado dez anos á súa época. iVinte!, contestou Stroheim sen dubidalo.

(texto por José Luis Castro de Paz)