Máis aló da adaptación: a irrupción do esperpento no cine español

Tras a traxedia bélica de 1936 e durante a durísima posguerra, certo cine español —habitado desde o período mudo por personaxes populares, sainetescos e zarzueleiros— afrontará, malia as dificultades censoras, un camiño cara a unha intransferible e reflexiva modernidade, grotesca e esperpéntica, final mais só parcialmente abortada, semellante en certo sentido á levada a cabo no seu tempo polo escritor Ramón María del Valle-Inclán. Esta nova e dolorosa visita aos espellos cóncavos do Callejón del Gato, trascendental para a historia do cine hispano, depende tanto ou máis que dunha influencia directa do autor galego (ou de pintores como Francisco de Goya ou José Gutiérrez Solana) de, por unha parte, as non menos tráxicas circunstancias históricas que lles tocaron vivir aos seus facedores e, por outra, das conseguintes transformacións formais dos mecanismos significantes do seu propio medio de expresión.
Aínda que a culminación de tan crucial transformación ética e estética —iniciada xa en xermolo na obra fílmica de Edgar Neville (La Torre de los siete jorobados, 1944; as goyescas e solanescas Domingo de Carnaval, 1945, e El crimen de la calle Bordadores, 1946)— só se atinxirá a finais dos anos 50 e comezos dos 60 en excepcionais títulos de todos coñecidos (Plácido, 1961, e El verdugo, 1963, de Luis García Berlanga; El pisito, 1959, e El cochecito, 1960, de Marco Ferreri; El mundo sigue, 1963, e El extraño viaje, 1964, de Fernando Fernán-Gómez), o seu despegar pode illarse case literalmente a Esa pareja feliz (Juan Antonio Bardem y L. G. Berlanga, 1951) e ten fitos de excepcional importancia —á marxe pois do posterior e decisivo labor do guionista Rafael Azcona e case sempre desprezados pola crítica e a historiografía— en títulos senlleiros de José Antonio Nieves Conde (El inquilino, 1957), José María Zabalza (Entierro de un funcionario en primavera, 1958) ou o mesmo Fernán-Gómez (Manicomio, 1953, La vida por delante, 1958).
Este ciclo trata de sacar á luz as pegadas desa alporizada ollada ibérica que, desde arriba e con xenreira, distorsiona os riscos do mundo inicialmente costumista que observa para mostrar mellor, así e de novo, a triste e deformada realidade española.
José Luis Castro de Paz, comisario.
Agradecementos: Filmoteca Española, Video Mercury, José Luis Castro de Paz.